نمایش مبدأ برای آشوریان و پارسیان


تا پیش از ظهور شکوهمند و اسطوره ‌آمیز شاهنشاهان هخامنشی در میدان، صحنه‌  تاریخ جهان باستان برای بیش از پنج قرن در اختیار نیرویی سیاسی بود که امروز آن را با نام «آشور» می ‌شناسیم. 
این دولت جنگاور و توسعه ‌طلب، در هزاره‌ دوم پ.م در نیمه‌ شمالی میانرودان تاسیس شد و پس از زوال دولت میتانی توانست با جذب عناصر فرهنگی و فن ‌آوری‌ های نظامی آن، به صورت بازیگری اصلی در تماشاخانه‌ تاریخ ظاهر شود. امروز، آشوریان را به خاطر حملات وحشیانه‌ آنها به ایران ‌زمین، یا به دلیل خاطره تلخ سیاست خونبار و غارتگرانه ‌شان به یاد می‌ آورند. این تا حدودی منصفانه هم هست، چرا که دولت آشور، نخستین دولت کاملا نظامی ‌گرای جهان بود و چندان در بسیج نیروی نظامی ‌اش کارآمد عمل کرد که تقریبا کل جمعیت مردان بالغ خویش را به یک طبقه جنگجوی حرفه‌ای تبدیل کرد. آشوریان، بی‌ تردید در شکنجه‌‌ دادن و زجرکش‌کردن اسیران، غارت و ویران‌ کردن شهرها و کوچاندن و ریشه‌ کن کردن جمعیت‌ ها از سرزمین‌ های بومی‌ شان، صاحب سبک و خلاقیت بودند. با وجود این، همین دولت ناپایدار و شکننده با چنگ و دندان تیز و گزنده ‌اش بود که توانست سیاستی برای توسعه‌ ارضی دایمی را تدوین کند و به اجرا درآورد؛ به شکلی که در دوران حکومت آخرین پادشاه نامدارش -آشور بانی ‌پال- دولت آشور سراسر میانرودان و بخش‌ هایی از خوزستان و ایلام و آذربایجان و کردستان و بخشی از شمال مصر و سوریه و نقاطی از آناتولی را زیر فرمان خود داشت.


آشوریان، مردمی جنگاور، اما متمدن بودند که در چرخه ‌ای فرساینده از خشونت و خونریزی اسیر شده بودند. آنچه که هخامنشیان برای نخستین بار در تاریخ جهان ابداع کردند از دسترس ایشان دور ماند، و راه حلی که این شاهنشاهان خوشنام برای حکومت‌کردن بر جهان یافتند، به ذهن پیشینیان آشوری‌ شان خطور نکرد. رمز پایداری و بقای هخامنشیان و شکننده ‌بودن دولت آشور، آن بود که کوروش و جانشینانش موفق شدند شکلی از بازی برنده-برنده را در عرصه‌ سیاست بین اقوام تاسیس کنند و به این ترتیب، تمام سرزمین‌ ها و واحدهای سیاسی شناخته ‌‌شده در قلمرو میانی را با هم متحد نمایند. کافی است متغیرهایی پایه را در میان آشوریان و هخامنشیان با هم مقایسه کنیم تا به تفاوت دستاوردهای این دو پی ببریم. آشوریان، دوره‌ هایی پنجاه تا صد ساله از عظمت و اقتدار را تجربه می‌ کردند که همواره با دوره‌ هایی سی تا هفتاد ساله از افول و فروپاشی سیاسی همراه بود. رابطه‌ دولت مرکزی ‌شان با اقوام تحت سلطه همواره دشمنانه بود و شیوه‌ خراج ‌گیری شان از ایشان، لشکرکشی و شکنجه‌ کردن و غارت اموال اقوام تابع بود. زمان حکومت شاهانشان افت‌ و خیز بسیار داشت و دوران‌ های پرشمار آشوب به دو تا پنج سال کاهش می ‌یافت. اقوام تابع تقریبا همیشه در حال شورش به سر می ‌بردند و جنگ‌ های داخلی و کشمکش ‌های درباری پر دامنه در خودِ آشور هم بسیار بود و کتیبه ‌هایشان انباشته است از شرح خشونت‌ آمیز کشتار مردم غیر نظامی و پوست‌ کندن و به سیخ کشیدن و اعدام‌ کردن مردم سرکشی که ستم و بیداد ایشان را بر نمی‌ تابیدند. 


در مقابل در دوران هخامنشی با یک دورانِ ۲۳۰ ساله‌ پیوسته و استوار روبرو هستیم که تنها یک آشفتگی سیاسی فراگیر (در ابتدای دوران داریوش بزرگ) و یک درگیری بر سر تاج ‌و تخت (میان کوروش کوچک و اردشیر دوم) و یک شورش واقعی پردامنه (در مصر) در آن رخ داده است. در این مدت دراز، شمار شورش ‌های برخاسته در قلمرو ایران‌ زمین بسیار اندک و دایرهی فرمانبرداری سیاسی از شاهنشاهان هخامنشی بسیار گسترده است و اصلا قابل مقایسه با دولت آشوری نیست. در واقع گذشته از چند دولت نو ظهور و سرکوبگر مدرن، مانند اتحاد جماهیر شوروی و جمهوری خلق چین، واحد سیاسی دیگری را نمی ‌شناسیم که به قدر دولت هخامنشی در سرزمین ‌های گوناگون و متنوع، گسترش جغرافیایی یافته باشد و هیچ یک از آنها هم تا این پایه پایدار و دیرپا نبوده‌ اند و احتمالا نخواهند بود.


شگفتی سیاست هخامنشی و فر و شکوه شاهنشاهان آن، تا حدودی در ذهن مورخان به صورت واژگونه‌ خاطره‌ آشور عمل کرده است؛ یعنی چنین می‌ نماید که خاطره جمعی مردمان آشوریان را به صورت پیش ‌درآمدی تیره و اهریمنی بر ظهور دولت نیکوکار و خیرخواه هخامنشی در نظر گرفته است. این امر را بهتر از هر جای دیگر می‌توان در ادبیات، اساطیر و متون دینی جهان باستان دید.


با وجود تفاوت میان محتوای معنایی و سیاست و دستاوردهای آشوریان و هخامنشیان، باید به این نکته توجه کرد که بخش مهمی از سازوکارهای نظامی و روش ‌های سازماندهی اجتماعی هخامنشیان از الگوی آشوری وامگیری شده بود و با اصلاح گام ‌به‌ گام آن تحقق یافته بود. آشوریان بودند که برای نخستین بار راه‌ ها‌ی شاهی و بریدهای سلطنتی پدید آوردند و در سازماندهی دستگاه ‌های جاسوسی و خبرگیری به اوجی در جهان باستان دست یافتند. شاهان آشوری بودند که ابتدا در اطراف کاخ‌ های خود باغ‌ هایی انباشته از جانوران و گیاهان کمیاب پدید می ‌آوردند، و هم ایشان بودند که می‌ کوشیدند خویشتن را هم چون ابرانسان نیرومند و مقدس بازنمایی کنند. هنر آشوری، برخی از نمادهای سیاسی آشوریان (مانند خدای یگانه‌ قهار، آشور یا اهورا (مزدا) که به صورت مردی بالدار و نشسته در حلقه ‌ای نموده می‌ شد) هم چنان در دوران هخامنشی نیز دوام می ‌یابند و در ترکیب با رمزگان سایر اقوام شکوفا و بارور می ‌شوند. ناگفته پیداست که شیوه‌ بازسازی این عناصر تمدنی در عصر هخامنشی، دقیقا همان است که ایشان را از پیشینیان آشوری ‌شان متمایز می ‌سازد. چون هخامنشیان بودند که برای نخستین بار احداث راه‌ های آبی و جاده ‌های نظامی را به مرتبه سازماندهی مسیرهای تجاری و مدیریت کلان اقتصادی برکشیدند و باغ‌ های کاخ ‌ها را به پردیس ‌هایی برای همه‌ مردم تبدیل کردند که در واقع نخستین شکل از پارک ‌های امروزین بود. در نهایت، هنگامی که به نوآوری ‌های هخامنشیان می‌ نگریم، باید به این نکته توجه کنیم که در بسیاری از موارد با نوعی بازسازی و وامگیری آشکار از منش ‌های فرهنگی و اجتماعی آشوریان روبرو هستیم -که البته- محتوا و مضمون و کارکرد آن، گاه کاملا واژگونه شده است.