انتخاب - اجبار: تفاوت بین نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۲۸ مهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۴:۱۱

جبر ـ اختیار ، کل ـ جزء ، عنصر ـ رابطه ، سامان ـ آشوب

اصل بخت:

هستی کلیتی یکپارچه و درهم تنیده است که هر بخش آن با تمام بخشهای دیگر، به شکلی سرراست یا پیچیده، در ارتباط است. به عبارت دیگر، هستی در کل سیستمی است که عناصرش همگی به هم متصل هستند. شبکه ی روابط میان اجزای این سیستمِ کلان چندان پیچیده و گیج کننده است که ذهن شناسنده آن را همچون آشوب و هرج و مرجی فراگیر در نظر میگیرد تا بتواند در زمینه ی کاتوره ایِ آن نظمها و تکرارها و الگوهایی از شباهت را تشخیص داده و بر مبنای آن قانونمندی های ضروری برای پیش بینی رخدادهای آینده را استخراج نماید.

علیت گرايی:

؛ذهن شناسنده بخشی اندک، موضعی و معمولا دلخواسته و خودآفریده از روابط میان عناصر سیستم هستی را تشخیص داده و آن را در قالب قواعدی علی صورتبندی میکند. آنگاه این قوانین علی به خودِ هستی منسوب میشوند و همچون شالوده های حاکم بر جریان مهروند رسمیت مییابند.

تله ی اپوش:

پذیرش ماهیت ذاتی روابط علی و فرضِ فراگیری و شمول کامل آنان، به تصویری مکانیکی و ساده انگارانه از هستی منتهی میشود که در آن امرشگفتِ جاری در مهروند به سادگی با چند برچسب زبانی و نمادِ منسوب به علتهای اصلی، توضیح داده می شوند.

راهبرد تیشتر:

توجه به زمینه ی آشوبناک پیرامون نظم های علی، به ایجاد تعادل میان این دو مفهوم منتهی میشود. نتیجه، استفاده ی موضعی و کارکردگرایانه از روابط علی و قواعد استنتاج شده بر مبنای آن است، بی آنکه این قواعد به مرتبه ی امری استعلایی و وجودی برکشیده شوند.

پرسش

علیت دقیقاً یعنی چه؟

در چه شرایطی چیزی علت چیزی دیگر پنداشته میشود؟

علیت بیشتر به رخداد مربوط است یا چیز؟ بیشتر بر عنصر تأکید دارد یا رابطه؟

علیت در علم فیزیک امروزین چگونه فهم میشود؟

تمرین

یک رابطه ی علی را در تجرب هی روزان هی خود تشخیص دهید.

آیا به راستی »علت« آفریننده، زاینده، و علتِ معلول است؟