رد پای آیین زروانی در تاریخ و روایتها
رسالهی یزنیک به شرح و نقد روایتی از آیین زروانی اختصاص یافته که در قرون پنجم و ششم میلادی در قفقاز و ارمنستان رواج داشته است. با این همه، قالب و چارچوب کلی این باورها را میتوان در مدارک دیرینهتر نیز ردیابی کرد. مهمترین مدرک باستانی در این مورد، پلاکی مفرغی است که در لرستان کشف شده و به قرن هشتم یا هفتم پ.م تعلق دارد. گیرشمن نخستین کسی بود که توجه دانشمندان را به این لوح جلب کرد و آن را نقشی از زروان دانست. در این پلاک تصویر ایزدی بالدار دیده میشود که از دوش راست و چپش دو ایزد دیگر خارج شدهاند. این ایزدان شاخههایی در دست دارند که به برسم شباهت دارد. ناگفته نماند که در روایت یزنیک از دین زروانی نیز برسم اهمیت زیادی دارد و زروان پس از زاده شدن دو فرزندش وقتی گیتی را به اهریمن میسپارد، اهورامزدا را به عنوان جانشین خود تعیین میکند و برای نمایش سیطرهی او بر سپهر مینویی برسم و شاخههای آیینی را به دست او میدهد. بنابراین دو موجودی که از دوش ایزدِ پلاک لرستان خارج شدهاند، به احتمال زیاد اهریمن و اهورامزدا هستند که از دل زروان زاده میشوند و به نشانهی چیرگی بر گیتی و مینو برسم در دست دارند.