آشوریان و پارسیان
تا پیش از ظهور شکوهمند و اسطوره‌آمیز شاهنشاهان هخامنشی در میدان، صحنه تاریخ جهان باستان برای بیش از پنج قرن در اختیار نیرویی سیاسی بود که امروز آن را با نام «آشور» می‌شناسیم. این دولت جنگاور و توسعه‌طلب، در هزاره دوم پ.م در نیمه شمالی میانرودان تاسیس شد و پس از زوال دولت «میتانی» توانست با جذب عناصر فرهنگی و فن‌آوری‌های نظامی آن، به صورت بازیگری اصلی در تماشاخانه تاریخ ظاهر شود. امروز، آشوریان را به خاطر حملات وحشیانه آنها به ایران زمین، یا به دلیل خاطره تلخ سیاست خونبار و غارتگرانه‌‌شان به یاد می‌آورند. این تا حدودی منصفانه هم هست، چرا که دولت آشور، نخستین دولت کاملا نظامی‌گرای جهان بود و چندان در بسیج نیروی نظامی‌اش کارآمد عمل کرد که تقریبا کل جمعیت مردان بالغ خویش را به یک طبقه جنگجوی حرفه‌ای تبدیل کرد. آشوریان، بی‌تردید در شکنجه دادن و زجرکش‌کردن اسیران، غارت و ویران کردن شهرها و کوچاندن و ریشه‌کن کردن جمعیت‌ها از سرزمین‌های بومی‌شان، صاحب سبک و خلاقیت بودند. با وجود این، همین دولت ناپایدار و شکننده با چنگ و دندان تیز و گزنده‌اش بود که توانست سیاستی برای توسعه ارضی دایمی را تدوین کند و به اجرا درآورد؛ به شکلی که در دوران حکومت آخرین پادشاه نامدارش -آشور بانی پال- دولت آشور سراسر میانرودان و بخش‌هایی از خوزستان و ایلام و آذربایجان و کردستان و بخشی از شمال مصر و سوریه و نقاطی از آناتولی را زیر فرمان خود داشت.
آشوریان، مردمی جنگاور، اما متمدن بودند که در چرخه‌ای فرساینده از خشونت و خونریزی اسیر شده بودند. آنچه که هخامنشیان برای نخستین بار در تاریخ جهان ابداع کردند از دسترس ایشان دور ماند، و راه حلی که این شاهنشاهان خوشنام برای حکومت کردن بر جهان یافتند، به ذهن پیشینیان آشوری‌شان خطور نکرد. رمز پایداری و بقای هخامنشیان و شکننده بودن دولت آشور، آن بود که کوروش و جانشینانش موفق شدند شکلی از بازی برنده-برنده را در عرصه سیاست بین اقوام تاسیس کنند و به این ترتیب، تمام سرزمین‌ها و واحدهای سیاسی شناخته شده در قلمرو میانی را با هم متحد نمایند. کافی است متغیرهایی پایه را در میان آشوریان و هخامنشیان با هم مقایسه کنیم تا به تفاوت دستاوردهای این دو پی ببریم. آشوریان، دورههایی پنجاه تا صد ساله از عظمت و اقتدار را تجربه می‌کردند که همواره با دورههایی سی تا هفتاد ساله از افول و فروپاشی سیاسی همراه بود. رابطه دولت مرکزی‌شان با اقوام تحت سلطه همواره دشمنانه بود و شیوه خراج‌گیری‌شان از ایشان، لشکرکشی و شکنجه کردن و غارت اموال اقوام تابع بود. زمان حکومت شاهانشان افت و خیز بسیار داشت و دوره‌های پر شمار آشوب به دو تا پنج سال کاهش می‌یافت. اقوام تابع تقریبا همیشه در حال شورش به سر می‌بردند و جنگ‌های داخلی و کشمکش‌های درباری پر دامنه در خود آشور هم بسیار بود و کتیبه‌هایشان انباشته است از شرح خشونت‌آمیز کشتار مردم غیرنظامی و پوست کندن و به سیخ کشیدن و اعدام کردن مردم سرکشی که ستم و بیداد ایشان را بر نمی‌تابیدند.
در مقابل در دوران هخامنشی با یک دوران ۲۳۰ ساله پیوسته و استوار روبرو هستیم که تنها یک آشفتگی سیاسی فراگیر (در ابتدای دوران داریوش بزرگ) و یک درگیری بر سر تاج و تخت (میان کوروش کوچک و اردشیر دوم) و یک شورش واقعی پردامنه (در مصر) در آن رخ داده است. در این مدت دراز، شمار شورش‌های برخاسته در قلمرو ایران زمین بسیار اندک و دایره فرمانبرداری سیاسی از شاهنشاهان هخامنشی بسیار گسترده است و اصلا قابل مقایسه با دولت آشوری نیست. در واقع گذشته از چند دولت نو ظهور و سرکوب‌گر مدرن، مانند اتحاد جماهیر شوروی و جمهوری خلق چین، واحد سیاسی دیگری را نمی‌شناسیم که به قدر دولت هخامنشی در سرزمین‌های گوناگون و متنوع، گسترش جغرافیایی یافته باشد و هیچ یک از آنها هم تا این پایه پایدار و دیرپا نبوده‌اند و احتمالا نخواهند بود. شگفتی سیاست هخامنشی و فر و شکوه شاهنشاهان آن، تا حدودی در ذهن مورخان به صورت واژگونه خاطره آشور عمل کرده است؛ یعنی چنین می‌نماید که خاطره جمعی مردمان آشوریان را به صورت پیش درآمدی تیره و اهریمنی بر ظهور دولت نیکوکار و خیرخواه هخامنشی در نظر گرفته است. این امر را بهتر از هر جای دیگر می‌توان در ادبیات، اساطیر و متون دینی جهان باستان دید.
با وجود تفاوت میان محتوای معنایی و سیاست و دستاوردهای آشوریان و هخامنشیان، باید به این نکته توجه کرد که بخش مهمی از سازوکارهای نظامی و روش‌های سازماندهی اجتماعی هخامنشیان از الگوی آشوری وامگیری شده بود و با اصلاح گام به گام آن تحقق یافته بود. آشوریان بودند که برای نخستین بار راههای شاهی و بریدهای سلطنتی پدید آوردند و در سازماندهی دستگاه‌های جاسوسی و خبرگیری به اوجی در جهان باستان دست یافتند. شاهان آشوری بودند که ابتدا در اطراف کاخ‌های خود باغ‌هایی انباشته از جانوران و گیاهان کمیاب پدید می‌آوردند، و هم ایشان بودند که می‌کوشیدند خویشتن را هم‌چون ابرانسان نیرومند و مقدس بازنمایی کنند. هنر آشوری، برخی از نمادهای سیاسی آشوریان (مانند خدای یگانه قهار، آشور یا اهورا (مزدا) که به صورت مردی بالدار و نشسته در حلقه‌ای نموده می‌شد) هم‌چنان در دوران هخامنشی نیز دوام می‌یابند و در ترکیب با رمزگان سایر اقوام شکوفا و بارور می‌شوند. ناگفته پیداست که شیوه بازسازی این عناصر تمدنی در عصر هخامنشی، دقیقا همان است که ایشان را از پیشینیان آشوری‌شان متمایز می‌سازد. چون هخامنشیان بودند که برای نخستین بار احداث راههای آبی و جاده‌های نظامی را به مرتبه سازماندهی مسیرهای تجاری و مدیریت کلان اقتصادی برکشیدند و باغ‌های کاخ‌ها را به پردیس‌هایی برای همه مردم تبدیل کردند که در واقع نخستین شکل از پارک‌های امروزین بود. در نهایت، هنگامی که به نوآوری‌های هخامنشیان می‌نگریم، باید به این نکته توجه کنیم که در بسیاری از موارد با نوعی بازسازی و وامگیری آشکار از منش‌های فرهنگی و اجتماعی آشوریان روبرو هستیم -که البته- محتوا و مضمون و کارکرد آن، گاه کاملا واژگونه شده است.
