کهن‌ترین اشاره به ایزد و دین زروان
کهن‌ترین اشاره به زروان به عنوان ایزدی با دین مجزا، به اودِموس رودسی (370-300 پ.م) مربوط می‌شود که در دوران انقراض هخامنشیان می‌زیست. اودموس با واسطه‌ی دمشقی که در عصر ساسانیان بخشی از نوشتارهای او را در «مسائل و راه‌حل‌های اصل نخست» نقل کرده، گفته که پارسیان فرقه‌ای در میان خود دارند که زمان و مکان را می‌پرستند و این دو را زاینده‌ی تمام خدایان می‌دانند. به‌ویژه این نکته تصریح شده که پارس‌ها اعتقاد دارند زمان پدرِ دو نیروی روشنایی و تاریکی، یعنی اهورامزدا و اهریمن است.1 چند قرن بعد از عصر اودموس، ردپایی از خدایی بزرگ را با این نام در ایران شرقی می‌بینیم. چنان که سغدیان بودایی برهما، خدای بزرگ هندوان را در فرهنگ خود با نام «زَروا» می‌شناختند و هنگام ترجمه‌ی متونی که نام برهما در آن به کار رفته بود، با این اسم او را می‌نامیدند.
گفتار اودموس، شاهدی بر این دعوی است که زروان با نقشِ ویژه‌ی خویش در مقام پدر اهورامزدا و اهریمن، از زمانی بسیار دور در میان ایرانیان پرستیده می‌شده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی پراکندگی این آیین در عصر ساسانی، و این حقیقت که اودموس راوی فرهنگ استان‌‌های باختر شاهنشاهی هخامنشی بوده، می‌توان چنین نتیجه گرفت که زروان در آغاز ایزدی بوده که به‌ویژه در ماد و ایران غربی نفوذ داشته است. بر مبنای همین شاهد، هنینگ حدس زده که تبدیل شدنِ آیین زروان به یک کیشِ دارای مناسک مستقل در نیمه‌ی دوم حکومت هخامنشیان تحقق یافته باشد.2
1. Dhalla, M. N. History of Zoroastrianism; New York: OUP, 1938 (331-332)
2. Boyce, Mary. “Some reflections on Zurvanism,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 19 (2), 1957 (157-304)
وکیلی، شروین. اسطوره‌شناسی ایزدان ایرانی، نشر شورآفرین، تهران، 1395 (ص 98)
نوشته‌های مرتبط:
