تقدس عدد پنج و هفت در دستگاه فکری ایرانیان
در بندهای سوم تا دهم یسنه‌ی نخست، نام نیروهای مقدس مربوط به اوقات روز، در ترکیب با نام ایزدان مربوط به کشت و کار و نگهبانان سطوح گوناگون نظم اجتماعی نقل شده است. بیشترِ این موجودات با لقبِ ashahe rathwe نواخته شده‌اند که یعنی رهبر و مرشدِ راستی و اشه.
فهرست نیروهای مقدسی که در این بخش از یسنه آمده از چند نظر مهم و ارزشمند است. نخست از آن رو که نشانه‌ی وجود نوعی نظام فکری و چارچوب منظم و منطقی برای سازماندهی امور قدسی است. در این فهرست بر خلاف آنچه که در وداها می‌بینیم، موجودات مقدس بر اساس روابط خویشاوندی‌شان یا به شکلی تصادفی پشت سر هم ردیف نشده‌اند. بعد از پیش‌درآمدی که به ستایشِ اهورامزدا و شش امشاسپند، یعنی هفت نیروی مقدس برتر اختصاص یافته، فهرستی از موجودات مقدس آورده شده که نظمی خاص را رعایت می‌کند.
ترتیب قرار گرفتنِ نیروهای مقدس در این بخش [۱] را می‌توان به این ترتیب در جدولی منظم کرد:
| زمان | ایزد اجتماعی | سطح اجتماعی | ایزد طبیعی | پدیدار طبیعی |
|---|---|---|---|---|
| هاونگاه: سپیده‌دم | ساوَنگهی | ویس: روستا | مهر و رام | پیمان – چراگاه |
| رَپیثوین: بامداد | فْرادَت‌فشو | زَنتوم: قبیله | اردیبهشت و آذر | اشه/ نظم- آتش |
| اُزیرین: ظهرگاه | فْرادَت‌ویر | دَخیوم: کشور | اپام‌نپات و آبان (آناهیتا) | باران- آب جاری |
| اَویسروثْریم: عصرگاه | فرادَت‌ویسپَم هوجیایْتی | زَرتوشتوم: رهبران مغان | فروشی‌ها، بایریَه‌هوشیتی، اَمَه، بهرام، اوپَرتات | روان نیاکان- زورمندی و چیرگی جنگی |
| اُشَهین: شبانگاه | بِرِجْیَه | نْمانیَه: خانمان | سروش، رشن، ارشتاد | هوشیاری، راستی‌وخرد |
| ماه | اندرماه: روز ۱-۵ | پُرماه: روز ۱۰-۱۵ | ویشَپتَثَه: روز ۲۱-۲۷ | روزهای ماه |
| گاهنباران | مَیْدیوزَرم و مَیْدیوشَم | پَتیَشْهیم و اَیاسریم | مَیُدیاریم و هَمَسُپَتمَدم | اوقات سال |
آن‌ها به طور خاص با زمان و تقسیم‌بندی روز، ماه و سال پیوند خورده‌اند. در کل هفت طبقه از مقیاس‌‌های زمانی دیده می‌شود. در میان این هفت پله نیز نظمی دیده می‌شود و پنج‌تای اول که به روز مربوط هستند، ساختاری مشابه و متمایز با دوتای بعدی دارند. در ایران‌زمین از دیرباز روز به پنج بخش اصلی تقسیم می‌شده که هنوز هم در زبان فارسی با نامی خاص (سپیده‌دم/ سحرگاه، صبح/ بامداد، ظهر/ نیمروز، عصر/ پسین، شب) شناخته می‌شوند و در دوران زرتشتی و اسلامی زیربنای تنظیم کارکردهای روزانه و نمازهای واجب بوده‌اند. هریک از این پنج گاهِ روز، به یکی از سطوح نظم اجتماعی پیوند خورده‌اند، که از خرد به کلان عبارت‌اند از: خانمان، روستا، قبیله (شهر)، کشور و ریاست دینی مغان که گویی سطحی از سازماندهیِ فراتر از کشور را بازنمایی می‌کرده است.
هریک از این پنج سطح از سلسله‌مراتب اجتماعی، ایزدِ نگهبان خود را دارد که آشکارا در آیین زرتشتی ابداع شده و در ایزدکده‌ی کهن ایرانیان ردپایی از ایشان وجود ندارد. در میان ایشان، «ساوَنگهی» نام خود را از ریشه‌ی «سَوَنگْهَه» به معنای سود و بهره گرفته است و نگهبان چهارپایان بزرگ است. [۲] «بِرِجیَه» هم نگهبان دانه‌های خوراکی و بنشن‌هاست. [۳] سه ایزدِ دیگر که نامشان با «فرادَت» (یعنی پرورنده) آغاز شده، به سه عنصر اصلی زندگی اجتماعی مربوط می‌شوند. «فْشو» در اوستایی به معنای چهارپایان کوچک است، که بقایای آن در آغاز کلمه‌ی چوپان و شبان باقی مانده است. «ویر» در تمام زبان‌‌های آریایی کهن به معنای مرد و انسان است، و «ویسپم هوجیایتی» یعنی «همه‌ی چیزهای خوبِ زندگی». بنابراین سه ایزدِ فرادت فشو، فرادت ویر و فرادت‌ویسپم هوجیایتی به ترتیب عبارت‌اند از پرورنده‌ی چهارپایان کوچک، پرورنده‌ی مردمان، و پرورنده‌ی خوشی‌های زندگی. این ایزدان نگهبان با این نام‌‌های دو بخشی در ادبیات پیشازرتشتی سابقه ندارند و در کل نامگذاری موجودات مقدس با بهره‌گیری از دو کلمه‌ی ترکیب شده با هم (مانند اهورامزدا و سپندمینو و وهومنه و انگره‌مینو و...) نوآوری زبانی‌‌ای است که خودِ زرتشت برای نخستین بار در گاهان به آن دست یازیده است.
