انتخاب - اجبار

کلیدواژه‌های خویشاوند (مفهومی):
جبر - اختیار
کل -جزء
عنصر ـ رابطه
سامان - آشوب

اصل بخت:

• هستی کلیتی یکپارچه و درهم تنیده است که هر بخش آن با تمام بخشهای دیگر، به شکلی سرراست یا پیچیده، در ارتباط است.
• به عبارت دیگر، هستی در کل سیستمی است که عناصرش همگی به هم متصل هستند.
• شبکه ی روابط میان اجزای این سیستمِ کلان چندان پیچیده و گیج کننده است که ذهن شناسنده آن را همچون آشوب و هرج و مرجی فراگیر در نظر میگیرد تا بتواند در زمینه ی کاتوره ایِ آن نظمها و تکرارها و الگوهایی از شباهت را تشخیص داده و بر مبنای آن قانونمندی های ضروری برای پیش بینی رخدادهای آینده را استخراج نماید.

علیت گرايی:

• ذهن شناسنده بخشی اندک، موضعی و معمولا دلخواسته و خودآفریده از روابط میان عناصر سیستم هستی را تشخیص داده و آن را در قالب قواعدی علی صورتبندی میکند.
• آنگاه این قوانین علی به خودِ هستی منسوب میشوند و همچون شالوده های حاکم بر جریان مهروند رسمیت مییابند.

تله ی اپوش:

پذیرش ماهیت ذاتی روابط علی و فرضِ فراگیری و شمول کامل آنان، به تصویری مکانیکی و ساده انگارانه از هستی منتهی میشود که در آن امرشگفتِ جاری در مهروند به سادگی با چند برچسب زبانی و نمادِ منسوب به علتهای اصلی، توضیح داده می شوند.

راهبرد تیشتر:

• توجه به زمینه ی آشوبناک پیرامون نظم های علی، به ایجاد تعادل میان این دو مفهوم منتهی میشود.
• نتیجه، استفاده ی موضعی و کارکردگرایانه از روابط علی و قواعد استنتاج شده بر مبنای آن است، بی آنکه این قواعد به مرتبه ی امری استعلایی و وجودی برکشیده شوند.

پرسش

• علیت دقیقاً یعنی چه؟
• در چه شرایطی چیزی علت چیزی دیگر پنداشته میشود؟
• علیت بیشتر به رخداد مربوط است یا چیز؟ بیشتر بر عنصر تأکید دارد یا رابطه؟
• علیت در علم فیزیک امروزین چگونه فهم میشود؟

تمرین

• یک رابطه ی علی را در تجرب هی روزان هی خود تشخیص دهید.
• آیا به راستی »علت« آفریننده، زاینده، و علتِ معلول است؟