اندركنش ميان منشها
طرد رقابتى
شايعترين رابطه ى دو همانندساز، رقابت است. دو نظريه ى متعارض كه هر دو مدعى تعريف حوزه ى معنايى خاصى هستند و مى كوشند تا بر نظام معنايى فرد خاصى مسلط شوند، در حال رقابت با هم هستند. چيرگى هريک از آنها بر ساخت روانى فرد، به طرد ديگرى منتهى خواهد شد و اگراين ماجرا در تمام مغزها تكرار شود، منش ناتوان تر در لايه ى فرهنگى آن جامعه ى خاص منقرض خواهد شد.
امكان ديگرى كه ممكن است پيش آيد، آن است كه منشهاى رقيب حوزه ى كاركردى خود را جدا كنند و هر يک به بخشى از قلمرو مورد ادعاى خود بسنده كنند. در اين حالت منشها براى تعريف حوزه ى معنايى جزئى ترى تخصص مى يابند، يا در مهيا كردن لذتى ويژه تر از قبل، ماهر مى شوند. اين روند تقسيم كار و تخصصى شدن منشها را – كه در بومشناسى طرد رقابتى مى خوانيم - در سطح همانندسازهاى زيستى هم مى بينيم.
در جريان طرد رقابتى، همانندسازهاي رقيب از تلاش براى چيره شدن بر كل منابع دست مى كشند و در مقابل براى استفاده از بخشی محدود از آن تخصص مى يابند. به اين ترتيب، هر همانندساز در ارتباط با زيرواحدخاصى از منابع امكان برد بيشترى پيدا مى كند.
همانندسازهايى كه با پشتوانه ى تخصص يافتن و پيچيده تر شدنشان بر بخشى از منابع استيلا يافته اند، در آن حوزه ى خاص بر رقيبانشان پيروز مى شوند، و در ساير فضاها و در ارتباط با ساير بخش هاى منابع، ميدان را به رقيبانى كه آنها هم به همين شكل تخصص يافته اند واگذار مى كنند. به اين ترتيب، فشار انتخاب طبيعى با تقسيم شدن فضاى رقابت به قلمروهايى كه همانندسازها در هر يک از آنها رقيبانشان را دفع مى كنند، كاهش مى يابد. از اين رو، تداخل بين منابع مورد نياز همانندسازها كاهش مى يابد و رقابت از راه جدا شدن فضاى حالت آنها از بين مى رود.
تخصص يافتگی روانى فرد براى انجام پيشه اى خاص و تقسيم كار اجتماعى بين گروه هاى انسانى و سازمانها نمودهايى از تكرار اين فرآيند در سطحِ جامعه هستند. توجه به اين نكته لازم است كه در سطوح روانى و اجتماعى، با وجود رقابت ساختارها و بروز پديده ى طرد رقابتى، همانندسازى مستقل نداريم و آنچه هست با تكيه بر دو نوع همانندساز فرهنگى يا زيستى پديد مىآيد. طرد رقابتى، عامل اصلى افزايش پيچيدگى
در سيستمهاى تكاملى است.
امكان ديگر، آن است كه تخصصيافتگی رقيبان به ناتوانى در برآورده
كردن كاركردهايى بينجامد كه همانندساز ديگرى در آن كارآمد است. به
اين ترتيب، از چفت شدن همانندسازهايى كه در جريان طرد رقابتى
تخصص يافتهاند نمونههاى دورگهى پايدار توليد مىشوند. اين ارتباط را
میتوان با وامگيرى از همتاي زيست شناختىاش همزيستى ناميد.
حالت ديگر، آن است كه همانندسازى كه با موجود ديگرى از نظر
كاركردى مربوط شده، به تدريج، سهم كمترى از كاركردهاى الزم براى بقا
را بر عهده بگيرد و از دستگاه كاركردىِ همانندساز ديگر براى تكثير خودش
استفاده كند. در اين حالت رابطهاى انگلى شكل مىگيرد.
پنجمين نوع ارتباطى كه دو منش مىتوانند با هم پيدا كنند، رابطهى
سركوبگرانه است. اين در شرايطى رخ مىدهد كه يک منشِ داراى قدرت
تكثير باال خودكامه باشد و حضور منش خاص ديگرى را در همسايگىاش
تحمل نكند.
هر پنج الگوى يادشده در ارتباطات بين منشها ديده مىشوند.
هنگامى كه در عصر گاليله نظريهى كپرنيكى در مورد گردش سيارات
رواج يافت، نظريهى زمين مركزىِ ارسطو- بطلميوس با رقيبى جدى روبهرو
شد. منش كپرنيكى، به تدريج، در كشمكش با ابرمنش جاافتاده و نيرومندِ
زمينمركز مجموعهاى از منشهاى خرد و ريز را به عنوان تأييدها و
استداللهاى موافق و مخالف به پيكرهى خود افزود و در نهايت به قدرى
فربه شد كه توانست مدل رقيب را از ميدان به در كند. اين كه شاخصهاى
تعيينكنندهى اين كاميابى چهها بودهاند، جاى بحث زيادى دارد. فايرآبند
نشان داده كه رقابت اين دو منش شكلى منصفانه و جوانمردانه نداشته و
247 لزوماً با معيارهاى درونىِ عقالنيت همخوان نيست
. كوون هم شرحى بر
عوامل اجتماعىِ مؤثر بر غلبهى ديدگاه زمينمركز پرداخته است، كه در آن
