شکست تقارن
شكست تقارن (Symmetry Breaking) ورود خطراهه به يكى از مسيرهاى پيشارويش است، كه به انتخاب يك گزينهى رفتارى توسط سيستم، و زايش اطلاعات مىانجامد.
تجربهى تقارن همواره موضعى و موقت است. سيستم نمىتواند بر سر چهارراه تقارن بايستد، و خطراهه نمىتواند بر محور زمان متوقف شود. نقطهى تقارن، نقطهاى بر خطراهه است كه تجربه كردنش تنها در بازهى زمانى كوتاهى ممكن است. به اين ترتيب، سیستم ناگزير است تا در نقاط تقارنى از ميان گزينههاى پيش رويش يكى را برگزيند. سيستم قطعا يكى از رفتارهاى ممكن را از خود نشان خواهد داد. اين عبور از نقطهى تقارنى، به معناى به هم خوردن توازن ميان گزينههاست. سيستمى كه از نقطهى تقارنى رد مىشود، با انتخاب خود وضعيت متقارن اوليه را از بين مىبرد. ديگر گزينهها هم ارز و همزور نيست. چون سيستم يكى از آنها را بر بقيه ترجيح داده است. اين عبور از نقطهى تقارنى، و از ميان بردن وضعيت متقارن را در نظريهى سيستمها، شكست تقارن مىنامند.
شكست تقارن از چند نظر مهم است: الف) نخست آن كه وضعيتى يكنواخت و يكدست را به حالتى تمايز يافته تبديل مىكند. به همين دليل هم شكست تقارن، ساز و كار اصلى زايش اطلاعات است. مثالى كه در مورد توليد يك بيت (bit) داشتيم را به ياد مىآوريد؟ فرآيندى تصادفى مانند شير و خط افتادنِ يك سكه، نمونهاى مشهور از وضعيت متقارن است. سكه اى كه به هوا پرتاب مىشود، پرتابهايست كه خطراههاش تنها دو گزينه را پيشاروى خود دارد و به معناى واقعى كلمه با دوشاخهزايى روبرو مىشود. وقتى سكه بر جايى قرار مىگيرد، يكى از اين دو گزينه انتخاب مىشود و تقارن اوليه شكسته مىشود.
در اين لحظه ديگر ما دو احتمالِ همارزِ شير يا خط را نداريم. بلكه يكى از اين دو را داريم و ديگرى از ميدان به در شده است. اين طرد همهى گزينهها به بهاى گزينش يكى از آنها، شكست تقارن است، و همان است كه اطلاعات را توليد مىكند. برگزيدن يكى از حروف الفباى فارسى (با تعبيرى ساده بينانه از الفبا)، شكست تقارنى است كه به توليد 5 بيت اطلاعات مىانجامد، و شير يا خط كردن به همين ترتيب تنها يك بيت ايجاد مىكند.
ب) فرآيندهايى كه با شكست تقارن پيوند خوردهاند، از جنبهى ديگرى هم اهميت دارند. چنان كه گفتيم، از ديد ناظرى بيرونى، امكان‌هاى پيشاروى سيستم همارز مىنمايند، و بنابراين رفتار آيندهى سيستم قابل پيشبينى نيست. بنابراين، آنچه كه در جريان شكست تقارن رخ مىدهد، به خودِ سيستم مربوط مىشود. در صورتى كه ساختار درونى سيستم چنان پيچيده باشد كه به سازوكارى براى سامان دادن به اين شكست‌هاى تقارن مسلح شده باشد، رفتار سيستم از حالت آماری و تصادفی خارج می‌شود و به مرتبه‌ي كنشی انتخابگرانه ارتقا می‌یابد. در غیابِ مرکزِ انتخابگر درونی، در نقاط تقارنی رفتارى تصادفى بروز می‌کند. از اين روست كه پاسخ شما به دو راهى عمرِ بيشتر يا پول بيشتر، انتخاب، و نتيجهى شير و خط تصادف قلمداد مىشود.
