زبان، زمان، زنان: تفاوت بین نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۴ مهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۱:۳۶

پیوند میان مفهوم زمان و نظم‌های اجتماعی از دیرباز موضوع گمانه‌زنی و بحثِ روانشناسان و جامعه‌شناسان بوده است. «من» در بستری زمان‌مند تعریف می‌شود و خودآگاهی و هویت شخصی خود را در چارچوبی از توالی‌های زمانی به دست می‌آورد. با وجود این، زمانی که پشتیبان شکل‌گیری و تحول دستگاه روانی و نظام اجتماعی آدمیان است به خطا بدیهی و طبیعی پنداشته شده است. شواهدی نیرومند هست که نشان می‌دهد زمانِ خاصی که به شکلی فراگیر در همه جا حضور دارد و درک می‌شود، در اصل برساخته‌ای اجتماعی است که از مجرای زبان، پیکربندی شده و به واسطه‌ی نهادهای اجتماعی، «من» را و کردارهای «من» را تعیین می‌کند.

کتاب «زبان، زمان، زنان» مجموعه‌ی چند نوشتار است که به ارتباط میان زمان، زبان و جنسیت می‌پردازد و با تکیه به نظریه‌ی سیستم‌های پیچیده، زمان را در چارچوبی انتقادی بازسازی می‌کند. چند مقاله‌ در پیوست کتاب آمده است که پیامدهای فلسفی این بازتعریف را و پرسش‌های مربوط به آن را موضوع تامل قرار می‌دهد. ارتباط هستی/نیستی و حضور/غیاب با زبان و زمان و چگونگی پیوند خوردن «من» با مکان از زمره‌ی این پرسش‌ها هستند.
در ادامه خلاصه ای از این کتاب کوچک اما خواندنی را خدمتتان ارائه می دهیم. امید که خوانده شده و مورد نقادی قرار گیرد.

گفتار نخست: چیستی زبان

صفحات ۱۰ الی ۱۹

درباره ی « زبان» بسا گفته اند و بسا نوشته اند. بی تردید یکی از مهمترین مضمون هایی که در درونِ زبان به آن پرداخته شده است، خودِ زبان است که خصلت خودارجاع بودنِ زبان را نشان می دهد و نتایجی گاه شگفت از آن برمی خیزد. پیش از پرداختن به بحثِ زبان و نقد آنچه بر سرِ سوژه ی فعال و «ِمن»اندیشمند می آورد، نخست باید تصویری روشن از «چیستیِ زبان» به دست آوریم.
چنین می نماید که دانش ِامروزین ما، چهار سطحِ متفاوت از تعریفِ زبان را برایمان ممکن کرده که با یکدیگر جمع شدنی و سازگار هستند:

نخست: زبان پدیده ای زیستشناختی و تکاملی است

دوم: زبان یک نظام نشانگانی ـ معنایی است

سوم: زبان امری انتزاعی نیست، بلکه نوعی کنش است

چهارم: زبان الگویی از پردازش اطلاعات است

توهم زدایی از زبان در مورد پیشفرض ها و پیشداشت ها

صفحات ۱۹ الی ۳۸

در مورد زبان پیشفرضها و پیشداشتهایی وجود دارد که بدیهی نمودن و طبیعی وانمود شدنِ روابط و ساختارهای زبانی را تقویت میکند. در این گفتار، هشت مورد از پیشفرضهایی که درباره ی زبان وجود دارد یک به یک گوشزد شده و مورد نقد واقع میشود؛ به این امید که زمینه برای نگاهی دقیقتر به ماهیت واقعی زبان هموار گردد.

نخست: شفافیت

دوم: نظم مطلق

سوم: عناصر پایه

چهارم: روابط علّی

پنجم: تحویل‌ گرایی در زبان

ششم: اسطوره ی اصالت

هفتم: باور به امکان نفی معنا در درون نظام معنایی

هشتم: اصالت زبان

گفتار سوم: بازنمایی، رمزگذاری، حقیقت

صفحات ۳۸ الی ۴۸

بازنمایی خویشتن در انسان و سایر جانوران

زبان در نگاه ارسطو

ردپای ارسطو در فلسفه تحلیلی

نقش قدرت در معنا

معنا در نگاه عصب روان شناسان

فودور و تعمیم نگرش چامسکی به حوزه معناشناسی

آیا معنا، مفهومی هنجاری است؟

گفتار چهارم: چیزها و رخدادها

صفحات ۴۸ الی ۵۹

دستگاه شناسنده کاشف یا خالق چیزها-رخدادها

شماتیزه کردن به روش لومان

رابطه ای علّی میان رخدادهای جهان خارج و کارکردِ درونی سیستم؟؟

نقد مدل احیاء شده ارسطویی

زایش معنا محصول کارکرد مناسب

کارکرد زبان در تثبت رابطه تجربه و انتظار

کارکرد هنجارساز زبان

گفتار پنجم: زبان به مثابه ی نظامی انضباطی

صفحات ۶۰ الی ۶۶

رخداد ها به مثابه ماده خام دستگاه های انظباطی

نظام انضباطی و سلسله مراتب فراز

تعویق لذت؛ راهبرد نظام انضباطی

نظام انظباطی چگونه کار می کند؟

زبان؛ یک نظام انظباطی کامل

زبان و منضبط کردن ذهن من

گفتار ششم: فرهنگ، منش، معنا

صفحات ۶۶ الی ۷۰

زبان، نخ تسبیح فراز

نگرش سیستمی-اجتماعی لومان به معنا

تفاوت نظریه زروان با لومان

زمان از نظر لومان

گفتار هفتم: رمزگذاریِ زیستجهان

صفحات ۷۰الی ۷۴

مقایسه فراز زروانی با سه بعد لومانی

بُعد حقیقیِ معنای لومانی= سطح زیستی زروانی

بُعد زمان لومان = سطح روانی زروان

بُعد اجتماعی لومان= سطح اجتماعی زروان

زیستجهان= من ـ دیگری - جهان

زبان، فرادستگاه یکپارچه ساز من

گفتار هشتم: سلطه بر امر شگفت

صفحات ۷۴ الی
ذات محافظه کار زبان

نیرنگ زبان

زبان؛ آغازگاه شناخت

زبان، چارچوبی انضباطی

زبان؛چسبی در سطوح چهارگانه فراز

قطعیت - قاطعیت

جنسیت و درک زمان

زمان خطی/تاریخمدار یا چرخه ای /یادواره ای

زنان یکجانشین و مردان کوچگرد

اگر در چارچوب نظریه ی زروان که پیشنهاد نگارنده است، دیدگاهِ تمایز دو جنس در ارتباط با زمان را ارزیابی کنیم، به این نتیجه میرسیم که به راستی زنان و مردان با زبان و زمان ارتباطی ناهمسان برقرار می کنند. ارتباط متفاوتِ دو جنس با این ساختارهای انضباطی، بیش از آنکه به جنسیت شان مربوط باشد به دو شیوه ی اصلی رویارویی من و زیستجهان بازمی گردد.

چنانکه گفتیم، زیستجهان هر یک از ما به سه حوزه ی من، دیگری و جهان تقسیم میشود. ارتباطی که من با جهان برقرار می کند با ارتباط میانِ من و دیگری کاملا متفاوت است. ارتباطِ من و جهان ارتباطی است که بر مبنای دستیابی به منابع بی جان یا بیجان شونده ی محیط استوار است. من در آن هنگام که با جهان ارتباط برقرار میکند، در پی ارضای نیازها و میل هایی است که به منابعی اصلی مانند غذا و زیستگاه مربوط میشود.

غذا جانور یا گیاهی را در بر می گیرد که توسط من کشته میشود و به مصرف خوراک میرسد. جانداری که خورده میشود، باید پیشاپیش از حریم اخلاق رانده شده باشد. اخلاق، قلمروی اندرکنش من و دیگری است، و از اینرو جانور یا گیاهِ خورده شده تنها زمانی در مقام خوراک تثبیت میشود که از مرتبه ی دیگری طرد شده باشد. این بدان معناست که گیاهِ گردآوری شده یا جانوری که شکار میشود، حتا اگر قابلیت درک لذت و رنج را هم داشته باشد، از این صفت عاری دانسته میشود تا به دیگری کمترین شباهت را بیابد. تنها در این شرایط است که اعمال خشونت بر بدنِ جاندارِ خورده شده مجاز دانسته میشود.

از اینرو، خوراک اصولا در حوزه ی جهان گنجانده میشود و نه دیگری. مکتب ها و نگرش هایی که جانوران راهم نوعی دیگری به حساب می آورند، همان هایی هستند که با گوشتخواری مشکل دارند و آن را غیراخلاقی می پندارند و گیاهخواری را توصیه می کنند. در این بستر میتوان دریافت که چرا آدمخواری کرداری چنین نفرت انگیز پنداشته میشود. زیرا در اینجا نمیتوان بدن انسانی دیگر را به سادگی به جهان فرو کاست.

اتصال میان من و جهان به بخشی از تنش های بنیادینِ من مربوط میشود که به منابع پایه ی بی جان یا متفاوت با دیگری ارتباط می یابد. به عبارت دیگر، جهان انباشته از اشیای بی جان یا جاندارانی است که در مرتبه ای بسیار فروپایه تر از دیگری ها جای میگیرند. این اشیای بیجان یا جاندار هستند که میتوانند همچون منابعی اولیه مورد استفاده ی من قرار گیرند، بی آنکه پای مسائل اخلاقی به میان کشیده شود.

در میان سه منبع پایه ای که در سطح زیستی برای تمام بدنها ضرورت دارد، دوتای آنها، یعنی غذا و زیستگاه، به جهان مربوط میشود. از اینرو، ارتباط میان من و جهان ارتباطی اخلاقی نیست و به رابطه ای فن آورانه منحصر می شود.

با این منطق است که من چیزها و رخدادهای گنجیده در جهان را همچون منبع می نگرد و هنگام استفاده از آن در قید خوب یا بد بودنِ نتایجِ کردارِ خود نیست، چرا که ارتباط میان من و جهان ارتباطی علمی و فنی است و نه ارتباطی اخلاقی. آنچه در حوزه ی جهان جای میگیرد عناصری بیجان یا فاقد تواناییِ درک لذت و رنج را در بر میگیرد، یا باید بگیرد. در صورتی که وجود صفتی کلیدی برای تعریف دیگری ـ مثل درک لذت و رنج ـ در جانوران نیز به رسمیت شناخته شود، اختلالی در این مرزبندی رخ می دهد و موضوعی که تا به حال منبعی از جهان دانسته میشد و زیر حکم فنی مانند شکار کردن قرار داشت، خصلتی همچون دیگری پیدا می کند.

این ابهام در مرزبندی میان دیگری و جهان را میتوان مبنای فلسفی گیاهخواری دانست. در اینجا جانوران بخشی از عرصه ی دیگری محسوب میشوند. در دستگاه های نظری مختلفِ هوادار گیاهخواری، وجه اشتراک اصلی من و دیگری که میتواند ادراک لذت و رنج یا داشتن روح باشد، به جانوران نیز تعمیم داده میشود. در این حالت آنان به مرتبه دیگری ارتقا یافته و از عرصه ی جهان کنده می شوند. به همین ترتیب ارتباطِ فنیِ من با جانوران، که مبتنی بر شکار کردن یا پَروردن و کشتن و و خوردن آنهاست، حرمت شکنانه تلقی شده و تنها گزینه ی گیاهخواری باقی میماند.

از این مقدمه چنین برمی آید که در ارتباطِ میانِ من و جهان رابطه ای غیراخلاقی، ولی نه لزوماً ضداخلاقی است. اندرکنش من با چیزها و رخدادهای جهان از جنس کردارهای هدفمند و برنامه مدارِ خودخواهانه است و از متغیرهای مرکزی اخلاق، یعنی جمِ نیک ـ بد مستقل است، مگر آن که در این میان پای دیگری ای به میان کشیده شود.

ارتباط میان من و جهان سرشتی خشن و خودخواهانه دارد. جهان منبع اصلی مورد نیازِ من، یعنی غذا و زیستگاه، را در اختیارِ من میگذارد. غذا به موجودات جاندار، و زیستگاه به منابع بیجان اشاره می کند و ارتباطی که من با غذا و زیستگاه برقرار میکند از جنس دخل و تصرف، کمین و شکار و نابودکردن است. از اینرو، ارتباط میان من و جهان ارتباطی مبتنی بر خشونت است. شکار و جنگ نمونه های بارز کردارهایی هستند که از ارتباط میان من و جهان برمی خیزند.

در مقابل، ارتباط میان من و دیگری ارتباطی کاملا متفاوت است. دیگری موجودی همچون من تلقی میشود بنابراین یا جانداری است که در عرصه ی ارتباط با من موقعیتی همسان و همتراز با من را کسب میکند و یا به هر صورت به عنوان موضوع امر اخلاقی پذیرفته میشود. از میان منابع سه گانه ی اصلی در سطح زیستشناختی، جفت منبعی است که به عرصه ی دیگری مربوط میشود.

تمام جانداران برای دستیابی به پایه ای ترین متغیر سطوح فراز، یعنی بقا، ناگزیرند به هر سه منبع - جفت، غذا و زیستگاه ـ دست یابند. تنها در حضور این سه منبعِ پایه ی سطح زیستشناختی است که بقای بدنها تضمین میشود و به این ترتیب، تداوم بقیه ی سطوح فراز نیز ممکن میگردد. از اینرو ارتباطی که من و دیگری برقرار میکنند، در حالت ابتدایی به ارتباط میان من و جفت فروکاسته میشود.

در بسیاری از جانوران که رابطه ی اجتماعی و نهادهای جمعیِ پیچیده ای پدید نمی آورند، همچنان، ارتباط من و دیگری در حد ارتباط من و جفت باقی میماند؛ یعنی ارتباط من و دیگری و عرصه ای از جهان که به این ارتباط اختصاص یافته است، تنها، به رفتار جفتگیری و کنشهای جفت یابانه منحصر می شود. از اینرو، رفتاری که من در قبال دیگری در پیش میگیرد از تعمیم رفتار میان من و جفت بر می خیزد. چرا که در تمام گونه ها ـ حتا جانوران غیراجتماعی ـ جفت تنها موجودی است که ارتباط برنده ـ برنده با وی بقای گونه را تضمین میکند. این بدان معناست که از دریچه ی نگاه تکاملی، کهن ترین و پایدارترین شکل از ارتباط میان من و دیگری ارتباط نر و ماده ایست که جفتگیری میکنند و با انتقال ژنوم خود به نسل بعد، بقای گونه را تضمین می نمایند. رابطه ی میان من و جفت اصولا رابطه ای برنده ـ برنده است، درحالیکه رابطهی من و شکار ماهیتی برنده ـ بازنده دارد. شکارچی برای دستیافتن به منبعی که در بدن شکار قرار گرفته است، ناگزیر است او را از میان بردارد. از اینرو، چیرگیِ شکارچی با مرگِ شکار همتراز است. شکارچی و شکار رابطه ای از جنس جنگ و کشمکش را میان خود برقرار میکنند، در حالیکه رابطه ی میان یک موجود زنده و جفت اش، در حد پایه و در ابتدایی ترین سطح، رابطه ای برنده ـ برنده و همیارانه است.

چنانکه لِوی استروسنشان داده است، ابتدایی ترینِ و پایدارترین شکل از ارتباطِ من و دیگری، روابط خویشاوندی است که حول گرانیگاهِ ارتباط جنسی زن و مرد گردش میکند. از اینرو، رابطه ی من و دیگری در عرصه ای از زیستجهان تحقق می یابد که نیروی حاکم بر آن مهر ـ و نه کین ـ است. دستِ کم در جوامع گردآورنده و شکارچی، که کهن ترین و عام ترین شکل از سازماندهیِ اجتماعیِ آدمیان را به نمایش می گذارند، دو نوع رابطه ی میان «من و دیگری» و «من و جهان» دو شاخه ی متمایز و جدا را تشکیل می دهند که با جفت های متضاد معناییِ «مهر و کین» و «جنگ و صلح» مترادف هستند.

دو عرصه ی زیستجهانی که من به شکلی اخلاقی یا غیراخلاقی بر مبنای مهر یا کین، و به شکلی جفت جویانه یا شکارگرانه در آن شرکت میکند، دو عرصه ای هستند که جفت های متضاد معنای مهمی مانند زن و مرد را برمیسازند. به لحاظ تکاملی، مردان آن بخشی از نظام اجتماعیِ را برمیسازند که رابطهی میان من و جهان را در اختیارِ خود دارند. در تمام جوامع باستانی و اصوالً در گونه ِ ی انسان، جنس نرینه نیرومندتر، درشتاندامتر و عضالنیتر است. مردان میبایست برای شکار ـ و بعدتر برای جنگ با همنوع ـ از قبیله جدا شوند و محیطی معموالً ناشناخته را به دنبال منابعِ جانداری که قرار است بیجان گردند، کاوش کنند. از اینرو، مردان هستند که گروههای شکارچی و دستههای شکارگر را در جوامع گردآورنده و شکارچی پدید میآورند. رابطهی اصلی مردان با جانورانی برقرار میشود که میگریزند، و شکارچیان یا شکارهایی که تهدیدکننده یا منبع غذایی محسوب میشوند. بنابراین رابطهی مردان با زیستجهان، رابطهای است که بیشتر با بخشِ جهان برقرار میشود و مبتنی است بر جنگیدن و شکار کردن. به عبارت دیگر، بدن مردان و رابطهی تکاملی مردان با زیستجهان رابطهای خشونتورزانه است. به همین دلیل در تاریخی که بر مبنای همین ارتباط خشونتآمیز میان آدمیان شکل گرفته است، مردان حرف اول را میزنند. از سوی دیگر، رابطهی میان من و دیگری، یعنی رابطهی گرم درونخانوادگیای که به جفتگیری مربوط میشود، بیشتر بر دوش زنان استوار شده است. زنان به دلیل رابطهی خاصی که با فرزند برقرار میکنند، شالودهی ارتباط میان من و دیگری را برمیسازند. بر خالف مردان، زنان موجوداتی هستند که فرزند را برای مدتی در بدن خود حمل میکنند. کودکان در ابتدای کار همچون انگلی در بدن مادران میرویند و در نهایت تا سالها همچون انگلی اجتماعی در کنار مادر پرورده میشوند. از اینرو، مادران به جای خشونت ورزیدن، برای پروردنِ بدنِ جاندار تخصص یافتهاند. بدن زنان نیز چنین است، یعنی اندامهای تغذیهکننده و نگهدارنده و حفاظت ِگر بدنهای دیگر در کالبدشان، تخصصی آشکار یافته است. بدن زنان، بر خالف بدن مردان، عضالنی و درنده و متحرک نیست بلکه بدنی کوچکتر، اما برخوردار از یک پشتوانهی غنی مواد غذایی دارند که پروردنِ جنین، زاییدنِ فرزند و پروشِ او را ممکن میسازد. از اینرو، اگر بخواهیم،